ارزش علم و علم آموزی
«علم بهتر است یا ثروت» همیشه یکی از متداولترین موضوع ها برای نوشتن انشا در دوران دانش آموزی بود. شاید، این روزها که تنگناهای اقتصادی بیش از هر زمان دیگری زندگی ما را تحت تأثیر خود قرار داده است، دیگر همگان ثروت را بهتر از علم بدانند و نیازی هم به اندیشه و انشا نداشته باشد. اما، واقعیت این است که به دست آوردن ثروت بدون علم تقریباً ممکن نیست و البته، علمی هم که نتواند نیازهای انسان را برطرف سازد، تحصیلش اتلاف عمر است، اگرچه که این نیازها لزوماً مادی نباشند. حتی کسی که بدون سواد رسمی، از تجارت یا حرفه ای صاحب درآمد است، شاید از سواد به معنای مدرسه و مدرک بی بهره باشد، اما حتماً باید در تجارت یا حرفه خود صاحب مهارت و دانش کافی باشد. پس، کسب علم را محدود به تحصیلات رسمی نکنیم.
کسب علم و البته، آموختن آن به دیگران از مهم ترین مسائلی است که اسلام بر آن تأکید فراوانی دارد. هم در آیاتی از قرآن کریم و هم در احادیث و روایات زیادی، تربیت، تعلیم و تعلم مورد توجه بسیار بوده است. تا جایی که کسب علم از واجبات شرعی برشمرده شده است و برای آموختن آن به دیگران اجر و پاداش بزرگی را وعده داده اند. البته، بی تردید کسب علم بدون تحمل رنج و سختی میسر نیست، و درجاتی از علوم هم تنها با لطف و افاضه الهی به دست می آیند.
اهمیت و ارزش علم در قرآن و روایات
قرآن کریم در آیات متعددی از علم، تعلیم و تعلم سخن گفته است. علم الهی و احاطه علمی خداوند بر همه شؤون و مراتب عالم هستی در جای جای این کتاب آسمانی مشاهده می شود. اما، مخلوقات هم می توانند به درجه ای از علم و دانش دست یابند که در آموزه های اسلامی تأکید بسیاری بر آن شده است. از جمله، خداوند در آیه ۹ سوره زمر، با یک عبارت پرسشی، «هَلْ یَسْتَوِی الَّذینَ یَعْلَمونَ وَالَّذینَ لا یَعْلَمون: آیا کسانی که می دانند و کسانی که نمی دانند مساوی هستند»، صراحتاً برتری عالمان بر جاهلان را مطرح می کند. در چند آیه، هم چون آیه ۱۶۴ سوره آل عمران و آیه ۱۵۱ سوره بقره، نیز تعلیم و تزکیه از اهداف بعثت پیامبران معرفی می شود. آیه ۴۳ سوره نحل هم پرسش را به عنوان یکی از راه های کسب علم معرفی می کند، «فَاسْأَلوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمونَ: پس اگر نمی دانید از اهل علم بپرسید». هم چنین، آیه ۱۲۲ سوره توبه، بر اهمیت تعلم و یادگیری و نیز سفر به منظور کسب دانش، و سپس تعلیم و یاد دادن آن به دیگران، در کنار جهاد و سایر اعمال دینی، تأکید می کند.
اهمیت کسب علم و آموختن آن به دیگران در روایات فراوانی مورد توجه بوده است، تا جایی که در حدیثی طلب علم و دانش واجب برشمرده شده است، «طَلَبُ الْعِلْمِ فَریضَةٌ عَلی کُلِّ مُسْلِمٍ وَمُسْلِمَةٍ: طلب دانش بر هر مرد و زن مسلمانی واجب است». هم چنین، امیر المؤمنین، امام علی علیه السلام، در حدیثی به نقل از پیامبر اکرم، کسب علم برای خداوند را حسنه، طلب علم را عبادت، مذاکره علمی را تسبیح، عمل به آن را جهاد، آموختنش به کسی که نمی داند را صدقه، و بخشیدنش به اهل آن را موجب تقرب به خداوند می داند. روایات دیگری هم یک سال تفکر را برتر از هفتاد سال عبادت بدون تفکر، و فراگیری علم برای نشر حق و زدودن باطل را مجاهدت در راه خداوند برشمرده اند. گستره شاگردان ائمه معصومین علیهم السلام در شاخه های علمی گوناگون، به ویژه در دوران امام محمد باقر و امام جعفر صادق علیهما السلام که به سبب کشمکش سیاسی میان اُمَویان و عباسیان، مجال بیشتری برای آموزش شاگردان و طالبان علم داشتند، نیز بیانگر اهمیت توجه به تعلیم و تعلم در تفکر تشیع است. و البته که حدیث و روایت در شأن و منزلت علم، عالم، تعلیم و تعلم فراوان است و ما در اینجا مجال پرداختن به بیش از این را نداریم.
زمان و مکان تعلیم و تعلم
اسلام استفاده از هر زمان و مکانی را برای کسب علم و دانش مغتنم می شمارد. حدیث منتسب به پیامبر اکرم -صلی الله علیه وآله وسلم،- «اطْلُبوا الْعِلْمَ مِنَ المَهْدِ إِلی اللَّحْدِ: ز گهواره تا گور دانش بجویید»، کسب دانش در هر سنی را توصیه می کند، از ایام خردسالی تا واپسین لحظه های زندگانی. علما و دانشمندان بزرگ هم از هر روز و هر ساعتی برای افزودن به اندوخته های علمی خود بهره می بردند. در حالی که محققان حوزه تعلیم و تربیت آغاز پرورش و یادگیری انسان را از نخستین لحظه ها پس از تولد می دانند، دین اسلام برنامه تربیتی خود را حتی از پیش از انعقاد نطفه شروع می کند.
در آموزه های اسلامی آموختن دانش منحصر و محدود به مکان هم نیست. حدیث نبوی «اطْلُبوا الْعِلْمَ وَلَوْ بِالصّین: علم را بجویید، اگرچه در چین باشد» نیز نشان می دهد که بُعد مسافت و رنج سفر نباید انسان را از کسب دانش بازدارد. با توجه به این که سفر به چین در آن روزگار کاری سخت و پر زحمت بوده است، می توان گفت که منظور از چین دورترین نقاط جهان است. علمای مسلمان هم به منظور کسب علم سفرهای دور و درازی را بر خود هموار می کردند تا از علم استادی خاص در گوشه ای از جهان اسلام بهره مند شوند. حضرت موسی علیه السلام هم، مطابق آیاتی از سوره کهف، برای کسب علم از محضر یکی از اولیای الهی، سختی سفر را بر خود میسر ساخت. و البته که مطابق آیه ۱۲۲ سوره توبه، باید پس از کسب علم به شهر و دیار خود بازگشت و ملت خود را از آن بهره مند ساخت.
سخن پایانی
جایگاه تعلیم و تعلم در آموزه های اسلامی مبحث بسیار گسترده ای است که پرداختن به ابعاد مختلف آن نیازمند نگارش یک یا بلکه چندین کتاب است، چه رسد به چنین مقاله کوتاهی. اما، ما کوشیدیم در همین فرصت اندک هم اشاره ای گذرا به اهمیت آموختن علم و دانش در آموزه های اسلامی داشته باشیم. به علاوه، مباحث مرتبط دیگری همانند تربیت و تزکیه نفس، علم همراه با عمل، اهمیت تفکر علمی و غیره هم خود به مجال و مطلبی مستقل نیاز دارد. ان شاء الله در آینده هم تلاش خواهیم کرد مطالب دیگری را در همین زمینه به شما مخاطبان ارجمند تقدیم نماییم.
نویسنده: علاء الدین طاهری سیمکانی