اعجاز علمی قرآن
قطار علم و دانش هر روز در حال حرکت است و شاید بهتر باشد که امروزه، دیگر آن را به قطار تشبیه نکنیم؛ بلکه آن را سفینه پرسرعتی بدانیم که قله های مرتفعی را که زمانی، دست نیافتنی به نظر می رسیدند، یکی پس از دیگری پشت سر می گذارد. خصوصاً، در سالیان اخیر و با دستیابی بشر به فناوری های نوینی، همانند سفر به فضا، انرژی هسته ای، دانش نانو، فناوری اطلاعات و شبکه جهانی اینترنت، دستاوردهای تازه پزشکی و بسیاری علوم جدید دیگر. اگر روزگاری یک نفر می توانست با صرف عمر خویش در راه علم، جامع علوم گوناگون شود؛ اما امروز، دنیای دانش آن قدر گسترده شده است که برای برگرفتن توشه ای، تنها از یک گوشه آن، باید سال های زیادی را به کوشش و پژوهش اختصاص داد.
این رویه فقط شامل افراد نمی شود. کتاب هایی هم که یک روز، جامع همه علوم بودند و دایرة المعارف به حساب می آمدند و ارج و قرب بسیاری نزد دانشمندان و علما داشتند، با گذشت زمان، کم کم جای خود را به کتاب های جدید و تخصصی دادند که هر یک به علمی نه، بلکه شاخه ای از یک علم، اختصاص یافته اند. حتی، اخیراً، چندین کتاب به مسأله ای خاص از یک علم می پردازد. با وجود همه این پیشرفت ها، قرآن کریم اما، کتابی است که با گذشت بیش از چهارده قرن از نزول آسمانیش، هم چنان حرف های تازه ای برای اندیشمندان و پژوهشگران خود دارد. از نکته های متعددی در علوم قدیم، تا اشاره هایی سربسته به ابعادی از علوم جدید را می توان در میان واژگان این کتاب آسمانی یافت. همین اعجاز علمی قرآن کریم، نظر دانشمندان بسیاری را خصوصاً در قرن اخیر، به خود جلب کرده است.
علم روانشناسی هم که از دیرباز تا کنون، یکی از علوم مورد توجه بشر بوده، هم در میان علمای قدیم حرف ها و نظریه هایی داشته است، و هم دانشمندان جدید با نگاهی نو به شاخه ها و مسائل گوناگون آن پرداخته اند. با اندکی پژوهش و کنکاش در منابع معرفتی اسلامی، ازجمله آیات نورانی کلام الله مجید، می توان نکات و شواهد روانشناختی جالب توجهی به دست آورد. نکاتی که با گذشت سال ها، هنوز هم تازه است و بشر تنها توانسته به گوشه ای از آن دست یابد. در این مقاله کوتاه خواهیم کوشید به مختصری از نکات علم روانشناسی از دیدگاه قرآن کریم اشاره کنیم.
سه رویکرد در ارتباط میان قرآن و روانشناسی
می توان اعجاز علمی قرآن کریم در حوزه روانشناسی را از سه زاویه رویکردی بررسی کرد.
1- گزاره های روانشناسی در قرآن
این رویکرد، به معنای اشاره های قرآن کریم به مباحث و مسائل روانشناسی است که عده ای معتقدند اثبات اعجاز قرآن کریم در این نوع نگرش ممکن نیست؛ زیرا جالب و شگفت انگیز بودن اشاره های روانشناسی قرآن کریم، به تنهایی، نمی تواند دلیلی بر اعجاز روانشناسی آن باشد؛ پس، هنگامی می توان از اعجاز علمی قرآن کریم سخن گفت که مسأله مورد نظر پیشتر در آن علم مطرح نشده باشد و اثبات این موضوع هم کار بسیار دشواری است.
2- نظام روانشناسی قرآن کریم
این رویکرد، بینش عمیق روانشناسی در قرآن کریم و مجموعه آموزه های روانشناختی قرآنی به صورت یک نظام واحد را در نظر دارد.
3- تأثیر روانی قرآن بر مخاطبان
این رویکرد به بررسی تأثیری می پردازد که از همان نخستین روزهای نزول این کتاب آسمانی تا به امروز، در شنوندگانش مشاهده و گزارش شده است. عبارت قرآنی «وَإِذا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیاتُهُ زادَتْهُمْ إیماناً وَعَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ» (أنفال، ۲) که به تقویت ایمان بر اثر شنیدن تلاوت آیات قرآن اشاره می کند نیز می تواند بیانگر همین رویکرد یعنی تأثیر روانی قرآن بر مخاطبان باشد. در این رویکرد، قرآن کریم در نقش یک روان درمانگر قوی، به بیماران، به خصوص مبتلایان به بیماری های ناشی از اضطراب و استرس، از طریق برقراری نوعی ارتباط عاطفی معنوی، یاری می رساند.
جنبه های ارتباط میان قرآن کریم و علم روانشناسی
ارتباط میان قرآن کریم و علم روانشناسی را می توان از سه جنبه گوناگون بررسی کرد.
1- آموزه های قرآنی و علم روانشناسی
در این جنبه از ارتباط میان قرآن و روانشناسی، هرکدام به عنوان یک منبع معرفتی مستقل و علم و دانشی مجزا مورد توجه قرار می گیرند و وجوه تشابه و تفاوت آنها بررسی می گردد.
2- روانشناسی قرآن
در این جنبه ارتباطی، قرآن به عنوان یک موضوع برای تحقیق در حوزه روانشناسی در نظر گرفته می شود؛ این که در چه شرایط روانی نازل شده و چه تأثیر روانی بر مخاطبانش داشته است.
3- روانشناسی قرآنی
در جنبه ارتباطی پیشین، قرآن موضوع و مضافٌ الیه روانشناسی بود، اما، در این وجه، قرآن و درواقع، قرآنی صفت روانشناسی است؛ یعنی، علم روانشناسی مبتنی بر آموزه ها و رهیافت های قرآنی، که در آن، مایه های روانشناختی در بستر فرهنگ قرآن و اهل بیت علیهم السلام و متأثر از مبانی هستی شناختی، معرفت شناختی و انسان شناختی قرآن کریم، نظام روانشناسی جدیدی را به وجود می آورد. پس، براساس همین دیدگاه، می توان وجود روانشناسی اسلامی را اثبات کرد.
گونه های روانشناسی قرآنی
می توان عبارت ها و گزاره های قرآنی متعددی را در حوزه روانشناسی، در میان آیات کلام الله مجید یافت که به شاخه های مختلف روانشناسی مربوط می شوند. روانشناسی شخصیت، روانشناسی رشد و روانشناسی هنر چند مورد از این شاخه ها و گونه ها هستند که در اینجا به آنها اشاره کوتاهی خواهیم داشت. البته واضح است که بررسی هر یک از این گونه ها یا شاخه های روانشناسی در آموزه های قرآنی یک یا حتی چند مطلب مستقل را می طلبد.
روانشناسی شخصیت در قرآن
قرآن کریم افراد را بر اساس شخصیتشان، به گروه های مختلفی تقسیم می کند و برای هر کدام ویژگی های روانی و صفات خاصی برمی شمارد. تقسیم بندی هایی که هر چند، ظاهراً مبتنی بر وضعیت اعتقادی افراد نام گذاری می شوند، ولی به جنبه های روانی، عاطفی، تربیتی، اخلاقی، اجتماعی، شناختی و سایر جنبه های شخصیت انسان ها نیز اشاره دارند.
روانشناسی شخصیت از دیدگاه قرآن کریم انسان ها را در سه دسته مؤمن، منافق و کافر (سوره بقره، آیات ۶-۲۰) جای می دهد و تحلیل سربسته ای از روحیات آنان ارائه می کند. قرآن کریم ویژگی های روانی شخصیت را در سه بخش شناختی، عاطفی و رفتاری بیان می کند و ریشه کفر و نفاق را نوعی بی تعادلی و بیماری روانی می داند.
روانشناسی رشد در قرآن
آموزه های اسلامی و تعالیم قرآنی در حوزه روانشناسی، جنبه های گوناگون رشد را در بر می گیرد؛ از رشد جسمی گرفته تا رشد روانی و تربیتی. قرآن، بر تأثیر رفتار والدین و حلال بودن رزق و مال در تربیت فرزند صالح تأکید می کند؛ مراحل رشد انسان از نطفه تا تولد، از تولد تا کودکی و بزرگسالی را بر می شمارد و ابعاد محیطی، خانوادگی، اجتماعی، عاطفی و روانی شخصیت او را مورد توجه قرار می دهد. قرآن کریم، با وجود اشاره به تفاوت های جسمی و جنسی افراد، این محدودیت ها را موجب ضعف روانی و اجتماعی نمی داند.
روانشناسی هنر در قرآن
دریای پهناور روانشناسی اسلامی و روانشناسی قرآنی از روانشناسی هنر هم غافل نمانده است. روانشناسی رنگ ها در قرآن و روانشناسی موسیقایی قرآن، از جمله موضوعاتی هستند که توجه پژوهشگران را به خود جلب کرده اند. اکنون و پس از سال ها، محققان نیز با آزمایش های گوناگون روی افراد مختلف، بر شادی بخش بودن رنگ زرد که در آیه ۶۹ سوره بقره، «إِنَّها بَقَرَةٌ صَفْراءُ لَوْنُها تَسُرُّ النّاظِرینَ: همانا گاو زردی است که رنگ آن بینندگان را شاد می کند»، به آن اشاره شده است صحه می گذارند. تأثیر معجزه آسای روانشناسی موسیقایی قرآن هم بر کسی پوشیده نیست. چه بسیار کسانی که با شنیدن کلام آهنگین خداوند حکیم یا تلاوت زیبای یکی از قاریان بزرگ به دین مبین اسلام گرویده اند. حکایت هایی که از ایمان «مُفَضَّل» از یاران امام جعفر صادق علیه السلام، پس از شنیدن تلاوت زیبای آن حضرت، و یا اسلام آوردن افرادی پس از شنیدن تلاوت قاریان مشهور معاصر، همانند استاد مصطفی اسماعیل و استاد عبدالباسط عبدالصمد بیان می کنند، تأییدی بر همین مطلب است.
بینش روانشناسانه قرآن کریم
بینش روانشناسانه قرآن کریم را از منظرهای گوناگونی می توان مشاهده کرد. بینش اجتماعی روانشناسانه قرآن را در جای جای این کتاب آسمانی می توان یافت. بینشی که در آن، فرد واکنش مخاطب را پیش بینی می کند و گفتار یا رفتاری متناسب با آن را بروز می دهد. بینش روانشناسانه شخصیت نیز هر انسانی را صاحب ویژگی های شخصیتی خاص خود می داند.
هم چنین، قرآن کریم به سه نوع راهکار یا مکانیسم دفاعی روانی، یعنی فرافکنی (منافقون ۴)، دلیل تراشی (بقره، ۱۱ و۱۲) و واکنش سازی (بقره، ۲۰۴ و ۲۰۵)، اشاره می کند، اگرچه ممکن است بتوان آیات مرتبط دیگری را هم برشمرد.
سخنی در پایان
در پایان این مطلب نسبتاً کوتاه، ذکر چند نکته، سودمند به نظر می رسد.
نخست، ارتباط میان قرآن و روانشناسی، اعجاز علمی قرآن در حوزه روانشناسی و تبیین یک نظام روانشناختی مبتنی بر آموزه های قرآنی، مطلب گسترده و عمیقی است که بیان آن در چنین نوشته مختصری نمی گنجد. ما تنها کوشیدیم اشاره ای کوتاه به آن داشته باشیم تا علاقه مندان، خود به مطالعه و پژوهش بیشتر بپردازند.
دوم، علاوه بر آموزه های قرآنی، در سایر منابع معرفتی اسلام، همچون نهج البلاغه، صحیفه سجادیه، ادعیه و احادیث هم می توان به مبانی و مطالبی در حوزه روانشناسی دست یافت. بررسی روانشناسی در هر یک از این منابع معرفتی به ساعت ها و بلکه ماه ها و سال ها پژوهش و کنکاش نیاز دارد و البته ما خواهیم کوشید در جای خود، اشاره کوتاهی به بخشی از آن داشته باشیم.
سوم، تأثیر روانی قرآن بر زندگی همگان، از جمله نابینایان را نمی توان نادیده گرفت. نابینایانی که با آیات و مفاهیم بلند و آسمانی کلام الله مجید انس دارند، از ویژگی های شخصیتی مثبت و بارزی برخوردارند. به یاری خداوند، در آینده و در مطلبی دیگر، به تأثیر روانی و روانشناختی قرآن بر زندگی نابینایان خواهیم پرداخت.
***
نویسنده: علاءالدین طاهری سیمکانی