خلاصه‌ای از زندگی امام جعفر صادق علیه السلام
جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب -علیه و عَلي آبائِهِ السلام-، معروف به امام صادق علیه السلام، با کنیه ابوعبدالله، و ملقب به صادق آل محمد و رئیس مذهب تشیع، ششمین امام شیعیان اثناعشری (دوازده امامی) و پنجمین امام شیعیان اسماعیلی است. لازم به ذکر است که اسماعیلیان امام حسن مجتبی علیه السلام، دومین امام شیعیان اثناعشری، را امام خود نمی‌دانند.
امام جعفر صادق علیه السلام در ۱۷ ربیع الاول سال ۸۳ هجری قمری به دنیا آمدند. پدر ایشان امام محمد باقر علیه السلام بودند و مادرشان فاطمه یا قریبه معروف به اُم فروة، دختر قاسم بن محمد بن ابی‌بکر، نام داشتند.
ایشان، در سال ۱۱۴ هجری قمری و پس از شهادت پدرشان، امام محمد باقر علیه السلام، مطابق امر الهی و سفارش پیامبر اسلام، امامت شیعیان را بر عهده گرفتند و حدود ۳۴ سال، تا هنگام شهادتشان در ۲۵ شوال سال ۱۴۸ هجری قمری، عهده دار زمامت شیعیان بودند. البته، عده ای هم ۱۵ رجب را به عنوان روز شهادت ایشان ذکر کرده اند که قول اول قویتر به نظر می رسد.
فضای اجتماعی-سیاسی در عصر امام جعفر صادق علیه السلام
پس از ماجرای عاشورای سال ۶۱ هجری قمری و شهادت مظلومانه امام حسین علیه السلام و یاران وفادارشان در صحرای نینوا یا کربلا، نشانه‌های تزلزل در حکومت سست بنیان اموی کم کم آشکار شد. حمله سپاه یزید بن معاویه به شهرهای مدینة النبی (شهر پیامبر) و مکه و کعبه (حرم امن الهی)، قیام عبدالله بن زبیر در مکه با ادعای خلافت رسول الله، مرگ یزید در سال ۶۴ قمری، قیام عراقیان، معروف به قیام توابین، و قیام مختار ثقفی با ادعای خونخواهی حسین بن علی علیه السلام در عراق، از جمله حوادثی بودند که وجود یک آشفتگی سیاسی در سرزمین های اسلامی آن روز را نشان می دادند. پس از مختار هم قیامهای دیگری در میان شیعیان شکل گرفت و هر یک به نوبه خود، ضرباتی را بر پیکر نیمه‌جان حکومت اموی وارد ساخت.
فضای خفقان و بسته سیاسی که پس از تثبیت حکومت معاویه، به دنبال صلح ناچار امام حسن مجتبی علیه السلام، در مورد شیعیان اعمال می‌شد، با سر باز زدن امام حسین علیه السلام از بیعت با یزید بن معاویه و شهادت مظلومانه ایشان به اوج خود رسید. اما، با آشکار شدن نشانه های ضعف بنی امیه، کم‌کم از سنگینی این فضای سیاسی کاسته شد. نهالی که امام سجاد علیه السلام با سالها صبر و سکوت به محافظت و مراقبت از آن پرداخته بود، سرانجام در سالهای امامت فرزندش، امام محمد باقر علیه السلام، به ثمر نشست و در دوران امام جعفر صادق علیه السلام، با فزونی کشمکشها میان اُمَویان و عباسیان بر سر قدرت و حکومت، مجال و موقعیت مناسبی برای رشد و تعالی یافت.
نیمه اول امامت امام صادق علیه السلام هم‌زمان با آخرین سالهای حکومت اموی، و نیمه دوم امامتشان مصادف با آغاز حکومت عباسیان بود. ایشان هم با استفاده از همین فضای ناپایدار سیاسی-اجتماعی، به نشر و اشاعه هر چه بیشتر علوم و دانشهای گوناگون، خصوصاً معارف اسلامی، پرداختند و شاگردان توانمندی را در حوزه های علمی تربیت کردند.
امام جعفر صادق علیه السلام، رئیس مذهب تشیع
مطابق اسناد و روایات تاریخی، آغاز مذهب تشیع حتی به عصر زندگانی پیامبر اسلام -صلی الله علیه وآله وسلم- می رسد، پس، امام جعفر صادق علیه السلام مؤسس مذهب تشیع نیستند؛ اما، چرا ایشان را رئیس مذهب تشیع می‌دانند؟
با گذشت سالهای خفقان سیاسی-اجتماعی شیعیان، با افزایش کشمکشها بر سر قدرت، کم‌کم امامان شیعه فرصت یافتند تا به نشر معارف حقیقی اسلام و تربیت شاگردانی در دانشهای گوناگون بپردازند. چنان‌که گفته شد، بهترین فضا و فرصت در زمان امامت پیشوای ششم، امام جعفر صادق علیه السلام، فراهم آمد. ایشان هم با استفاده از همین موقعیت، تلاش و تأثیر بسیار زیادی در گسترش شاخه‌ها و حوزه‌های مختلف علمی داشتند، چنان‌که بیش از دو سوم روایات تشیع از ایشان نقل شده است.
یکی از این شاخه های علمی، فقه شیعه و احکام شرعی اسلام بود، تا جایی‌که فقه تشیع را فقه جعفری، و شیعه امامیه را شیعه جعفری نیز می نامند. بر اساس همین تأثیرگذاری امام صادق علیه السلام در مباحث فقهی تشیع، ایشان به رئیس مذهب تشیع معروف شدند. در واقع، در اینجا منظور از مذهب، تنها بُعد فقهی آن است و سایر ابعاد جامع مذهب تشیع را در بر نمی گیرد، اگر چه که امام صادق علیه السلام در همه حوزه های معارف الهی و حتی طبیعیات تأثیر شگرفی بر فضای علمی جهان اسلام داشتند.
حلقه‌های علمی امام جعفر صادق علیه السلام
جاحظ درباره امام جعفر صادق علیه السلام می‌گوید: «چشمه هاى دانش و حکمت را بر روی زمین شکافت و برای مردم درهایی از دانش گشود كه پیش از او معهود نبود و جهان از دانش وی سرشار گردید». ایشان به تأسیس یک جامعه علمی در شهر مدینه پرداختند که در واقع، می توان آن را دانشگاه امام صادق علیه السلام دانست. علاوه بر این‌که خود امام به تربیت شاگردانی در این حلقه های علمی مشغول بودند، بعضی از حلقه ها را هم به شاگردان ارشد و زبده خویش می سپردند، و بدین گونه، توانستند شمار بسیاری از علاقه مندان علوم و معارف را بپرورند و با پراکنده شدن آنان در گوشه و کنار سرزمینهای اسلامی، این علوم و معارف راستین، در جای جای جهان اسلام انتشار یابد.
امام صادق علیه السلام، به منظور توسعه و ترویج معارف حقیقی اسلام، چند سفر نیز به شهرهای مختلف، همچون مکه و شهرهای عراق داشتند. همچنین، با ایجاد یک فضای پر نشاط علمی و رفت و آمد دانشمندان با گرایش‌های فکری و فرقه ای گوناگون، فضای خوبی برای انجام مناظره با علمای دیگر ممالِک و مذاهب فراهم گردید. امام، گاهی خودشان این مناظرات را انجام می دادند، و گاهی آنها را بر عهده شاگردانشان می گذاشتند. بدین گونه، هم در جهت گسترش هر چه بیشتر معارف الهی می کوشیدند، و هم یک کارگاه کاربردی و عملی را برای شاگردانشان فراهم می‌آوردند تا بتوانند توان علمی خود را محک بزنند و آن را تقویت کنند.
چند تن از شاگردان امام جعفر صادق علیه السلام
امام جعفر صادق علیه السلام، با توجه به فضای باز سیاسی دوران خود و مجالی که به دست آوردند، شاگردان بسیار زیادی را تربیت کردند، تا جایی که تعداد شاگردان حلقه های علمی ایشان یا همان دانشگاه امام صادق علیه السلام را تا ۴۰۰۰ (چهار هزار) نفر نیز بر شمرده اند. شاگردانی که گاه در علوم نقلی، چون فقه و حدیث، سرامد می شدند، گاه در علوم عقلی، همانند کلام، و گاهی هم حتی در طبیعیات، از قبیل علم کیمیا یا همان شیمی.
نکته شگفت دیگر این است که در جمع شاگردان آن حضرت از مرام و مذاهب گوناگون می توان افرادی را یافت که گاهی بسیار سرشناس و حتی رهبر فرقه خود بوده اند.
در پایان این مطلب مختصر، به ذکر نام چند تن از زبده‌ترین و مشهورترین این شاگردان و توضیح مختصری راجع به آنان اکتفا می‌کنیم.
- هشام بن حکم که از مشهورترین شاگردان امام صادق علیه السلام، به خصوص در مناظرات کلامی بود. او متولد نیمه اول قرن دوم هجری قمری است و شاید اصالتاً کوفی باشد. شغل اصلیش کرباس فروشی بوده است. هشام شاگرد برجسته امام در کلام و علوم عقلی بود.
- ابان بن تَغْلِب که از زادگاه و زمان تولدش اطلاعاتی در دست نیست، اما، مشهور به کوفی است. نقل سی هزار حدیث از امام جعفر صادق علیه السلام را به وی نسبت داده‌اند.
- جابر بن یزید بن حارس جُعفی، از یاران امام محمد باقر و امام جعفر صادق علیهم السلام، از مفسران و راویان حدیث شیعه است.
- مُفَضَّل بن عمر که کتاب معروف «توحید مفضل»، شرح یک حدیث طولانی که امام صادق علیه السلام طی چهار جلسه، پیرامون خداشناسی و آفرینش فرموده اند، به او منسوب است.
- زرارة بن اَعیُن، شاگرد محدث، فقیه و متکلم امام جعفر صادق علیه السلام که بعضی وی را از بزرگترین علمای تشیع می‌دانند.
- جابر بن حیان که در شیمی، فلسفه، پزشکی، ریاضیات و نجوم آثاری به او نسبت داده اند.
- جمیل بن دراج، محدث و فقیه شیعی که از یاران امام جعفر صادق، امام موسی کاظم و امام رضا علیهم السلام، و مورد وثوق علمای رجال است.
- ابوبصیر اسدی که صحابی نابینای امام محمد باقر و امام جعفر صادق علیهما السلام است.
و بسیاری افراد مشهور دیگر که ذکر نام و نشان آنها در این مجال نمی گنجد.
***
نویسنده: علاءالدین طاهری سیمکانی