پس از سید رضی تا امروز، علما و دانشمندان شیعه و سنی بسیاری، و حتی برخی نویسندگان غیرمسلمان، کتاب های متعددی در ترجمه و شرح نهج البلاغه، یا با محوریت محتوای آن، و یا پیرامون این کتاب شریف نگاشته اند. نهج البلاغه را پس از قرآن، صاحب بیشترین تعداد نسخه های خطی، شرح و تفسیر در فرهنگ اسلامی دانسته اند.

ترجمه نهج البلاغه

حدود ۴۰ ترجمه به زبان فارسی از نهج البلاغه وجود دارد که معروف ترین آنها متعلق به ملا صالح قزوینی، سید جعفر شهیدی، شیخ حسین انصاریان، محمد دشتی، عبدالمحمد آیتی، علی نقی فیض الاسلام و محمد مهدی فولادوند است. آیت الله جعفر سبحانی ترجمه های ملا صالح قزوینی را از میان متون قدیمی و سید جعفر شهیدی را از میان متون جدید، متقن ترین و شیواترین ترجمه های نهج البلاغه می داند.

این کتاب گرانبها به بیش از ۱۵ زبان زنده دیگر ازجمله انگلیسی، ایتالیایی، فرانسوی، اسپانیایی، روسی، چینی، ژاپنی و اردو نیز ترجمه شده است. حدود ۱۰ ترجمه به زبان انگلیسی و ۱۳ ترجمه به زبان اردو از نهج البلاغه را برشمرده اند.

افرادی هم به ترجمه منظوم نهج البلاغه به زبان های مختلف، از جمله فارسی و ترکی دست زده اند که از آن میان ترجمه های منظوم محمدعلی انصاری قمی، ناصر باریکانی، مهدی شفیعی و امید مجد قابل ذکر هستند.

شرح نهج البلاغه

از مشهورترین کسانی که به شرح نهج البلاغه پرداخته اند می توان به ابن ابی الحدید معتضلی سنی مذهب، محمد عبده سنی مذهب، قطب الدین راوندی، محمدتقی جعفری و آیت الله مکارم شیرازی اشاره کرد. کتاب ابن ابی الحدید را تحولی در شرح نهج البلاغه دانسته اند. «پیام امام امیر المؤمنین علیه السلام» نوشته آیت الله مکارم شیرازی به زبان فارسی، از جدیدترین شرح های نهج البلاغه است که در ۱۵ جلد در اختیار علاقه مندان قرار دارد.

سایر آثار پیرامون نهج البلاغه

هم چنین، کتاب های دیگری درباره نهج البلاغه به رشته تحریر درآمده است که برخی از آنها به تحقیق و پژوهش در محتوای آن می پردازند، بعضی در پی اثبات اسناد معتبر محتوای آن هستند و تعدادی نیز عنوان مستدرک نهج البلاغه را به خود اختصاص داده اند. مستدرک به کتاب هایی گفته می شود که به منظور تکمیل و بیان کمی و کاستی کتابی خاص نگاشته می شود. از جمله مستدرکات نهج البلاغه می توان «ملحق نهج البلاغه» تألیف احمد بن یحیی بن احمد بن ناقه، «مستدرک نهج البلاغه» تألیف شیخ هادی کاشف القطاع، و «تمام نهج البلاغه» تألیف سید صادق موسوی را نام برد.

هم اکنون چند نشریه علمی پژوهشی به چاپ مقالات علمی پیرامون نهج البلاغه می پردازند، پایان نامه ها و نرم افزارهایی با محوریت این کتاب شریف تهیه و تولید شده است و بنیاد نهج البلاغه نیز به فعالیت های گوناگونی پیرامون این منبع ارزشمند اشتغال دارد.

سخن آخر

نهج البلاغه از گرانبهاترین متونی است که با همه کاری که روی آن انجام گرفته، هنوز بسیار جای توجه دارد و می توان گفت که متأسفانه عموم مسلمانان از آن غافل مانده اند. پرداختن به نهج البلاغه درکنار کتاب آسمانی قرآن، می تواند گنجینه ارزشمند و بی نظیری از معارف گوناگون را در اختیار ما بگذارد. به امید روزی که همه ما با این کتاب شریف مأنوس شویم. واحد قرآن و معارف موسسه نابینایان توانگران کارآفرین شیراز نیز بر آن است تا به یاری خداوند یکتا، با تدوین و اجرای طرحهایی متنوع و جذاب، زمینه معرفی گسترده تر کتاب گرانقدر و کاربردی نهج البلاغه را، بیش از پیش در میان نابینایان و سایر اقشار جامعه فراهم گرداند.

نگارنده: علاءالدین طاهری سیمکانی