در سال‌های اخیر، عزیمت به کشور عراق به قصد حضور در پیاده‌روی بزرگ اربعین هر سال با شوری بیش از سال قبل شکل می‌گیرد. هرساله افراد بسیاری به شوق زیارت در ایام اربعین قدم در این راهِ گاه طولانی می‌گذارند. اما، در گذشته این سفر بسیار دشوارتر از این انجام می‌شد، اگرچه باز هم بودند کسانی که این دشواری‌ها را بر خود هموار می‌ساختند. آیا با اولین زائر قبر امام حسین علیه السلام در اربعین حسینی آشنا هستید؟ در این نوشته می‌کوشیم با «جابر بن عبدالله انصاری» بیشتر آشنا شویم.
پدر جابر بن عبدالله انصاری که بود؟
عبدالله، پدر جابر، از قبیله خزرج، یکی از دوازده نقیبی بود که از سوی پیامبر اسلام در آستانه هجرت آن حضرت به شهر یثرب به نمایندگی از قبیله خود برگزیده شدند. وی هم‌چنین، جزء هفتاد نفری بود که پیش از هجرت رسول خدا به مکه رفتند و در مِنا با ایشان بیعت کردند.
عبدالله در غزوه بدر شرکت کرد و پیش از غزوه اُحُد، یکی از شهدای بدر در رؤیا، مژده شهادتش را به او داده بود. وی در غزوه احد، در جمع کسانی حضور داشت که مأمور شدند از تنگه احد محافظت کنند؛ اما، با تخلف عده‌ای از آنان، دشمن توانست از پشت به سپاه اسلام ضربه بزند و غلبه یابد. عبدالله و یازده تن دیگر تنگه را رها نکردند و تا پای جان به دفاع از آن پرداختند و به دست دشمن به شهادت رسیدند.
جابر در عصر نبوت حضرت محمد صلی الله علیه وآله
جابر هم در کنار پدرش در بیعت هفتاد نفر از اهالی یثرب با پیامبر در مِنا حضور داشت و با کمتر از پانزده سال، کم‌سن‌ترین آنها بود. در غزوه‌های بدر و اُحُد حضور نداشت و به قولی هم در غزوه بدر آب‌رسان بوده است. نخستین غزوه‌ای که جابر در آن مشارکت کرد «حمراء الأسد» نام داشت.
پس از شکست مسلمانان در غزوه احد، مشرکان مکه تصمیم گرفتند از میانه راه بازگردند و ضربه نهایی را به مسلمانان وارد آورند. پیامبر باقیماندگان غزوه احد را به جهاد فرا خواند و کسانی که در احد حضور نداشتند را با خود همراه نکرد. جابر که پدرش را در احد از دست داده بود، اما خودش در آن غزوه حضور نداشت، نزد رسول خدا رفت و با خواهش بسیار رضایت ایشان را برای همراهی سپاه اسلام به دست آورد. جابر پس از آن، در حدود هجده غزوه دیگر و چند سریه شرکت کرد. غزوه جنگ‌هایی است که خود پیامبر در آن حضور داشت، اما سریه به جنگ‌هایی می‌گویند که پیامبر در آن حاضر نبود.
جابر بن عبدالله انصاری، هم‌چنین، از حاضران در «حجة الوداع» است و طبق روایتی، امام محمد باقر علیه السلام ماجرای آخرین حج پیامبر را از زبان او شنیده است. جابر از جمله ۱۱۰ نفری است که علامه امینی در کتاب «الغدیر» حدیث غدیر خُم را از آنها نقل کرده است. «حدیث لوح» (دربردارنده اسامی ائمه اطهار پس از پیامبر)، «حدیث منزلت»، «حدیث شهر علم»، «حدیث ثقلین» و احادیث دیگری را هم از او نقل کرده‌اند. هم‌چنین، وی راوی «حدیث جابر» است که در آن، به نام‌های ائمه اطهار و ویژگی‌های حضرت مهدی اشاره می‌شود.
جابر بن عبدالله انصاری، از پیروان امام علی علیه السلام
جابر بن عبدالله انصاری از کسانی است که علی را نخستین ایمان آورنده به پیامبر می‌دانند. او هم‌چنین، معتقد به خلافت بلافصل امام علی علیه السلام پس از پیامبر اکرم بود. این سخن راجع به امام علی علیه السلام را از وی نقل کرده‌اند: «او بهترین انسان هاست؛ او را دشمن نمی دارد، مگر کسی که منافق باشد، و در او شک نمی کند، مگر کسی که کافر باشد». جابر مخلصانه مطیع امیر المؤنین بود و وی را یکی از فداییان امام، موسوم به «شرطة الخمیس»، دانسته‌اند.
جنگ‌های علی بن ابی‌طالب نسبت به جنگ‌های پیشین مسلمانان این تفاوت مهم را داشت که دشمن نیز به ظاهر مسلمان و معتقد به پیامبر و قرآن بود. همین امر سبب شد معاویه بتواند آنگونه سپاهیان امام را بفریبد و جنگ صفین به چنان سرانجامی دچار شود. با توجه به همین وضعیت، جابر می‌گفت: «کسی که در حقانیت جنگ های امام علی(ع) تردید کند، مانند کسی است که در حقانیت جنگ های پیامبر تردید کرده است». وی در هر سه جنگ جمل، صفین و نهروان در رکاب امیر المؤنین حضور داشت.
جابر درباره معاویه از رسول خدا نقل کرده است: «معاویه در حالی می میرد که از امت من نیست». وقتی در آخرین سال حکومت امام علی علیه السلام، معاویه بُسر را مأمور به گرفتن بیعت اجباری از اهل مدینه کرد، او نخست از بیعت سر باز زد، اما بعداً به توصیه ام سلمه، همسر پیامبر، برای در امان ماندن قبیله‌اش از گزند لشکر معاویه، در مراسم بیعت شرکت کرد. در ماجرای دیگری هم جابر هدیه معاویه را رد می‌کند و پیکش را با پیام تندی خطاب به او بازمی‌گرداند.
جابر بن عبدالله انصاری، پس از امام علی علیه السلام
جابر بن عبدالله انصاری، پس از شهادت امیر المؤنین، علی بن ابی‌طالب در رکاب فرزندانش امام حسن و امام حسین علیه السلام باقی ماند و حکایت‌ها و سخنانی از وی در فضیلت آن دو نقل کرده‌اند، اما به سبب کهنسالی و نابینایی نتوانست در کربلا و ماجرای عاشورای سال ۶۱ هجری قمری حضور یابد.
جابر را نخستین زائر کربلا در اربعین حسینی دانسته‌اند. او همراه با «عطیه عوفی» رهسپار کربلا شد، در فرات غسل کرد و با راهنمایی عطیه خود را آرام‌آرام بر سر قبر سید الشهدا رساند و همانجا از هوش رفت. وقتی به هوش آمد، حسین علیه السلام را صدا زد و زیارتی خواند، سپس رو به بقیه شهدا هم آنان را زیارت کرد.
پس از شهادت امام حسین علیه السلام و یارانش در کربلا، جابر از اندک یارانی بود که هم‌چنان امام سجاد را همراهی کردند و امام همواره او را تکریم می‌کرد. وی به خدمت امام محمد باقر علیه السلام هم رسیده و بارها سلام پیامبر را به ایشان رسانده و از قول نبی خدا ایشان را باقر العلوم (شکافنده دانش‌ها) خوانده است.
شخصیت علمی جابر بن عبدالله انصاری
جابر بن عبدالله انصاری احادیث بسیاری از پیامبر نقل کرده است و از رجال و راویان معتمد و موثق نزد شیعه و سنی است. امام محمد باقر، امام جعفر صادق و امام موسی کاظم علیهم السلام روایاتی را از وی نقل کرده‌اند. آورده‌اند که جابر برای شنیدن یک حدیث از یکی از ثحابه‌های پیامبر رنج سفر تا شام را بر خود آسان ساخت. برخی علما و محققان او را صاحب فتوا، مجتهد و مفتی مدینه برشمرده‌اند. در تفسیر قرآن هم روایاتی از او به ما رسیده که آرای وی در برخی آیات هم‌سو با آرای اهل تشیع است.
جابر در مدینه یک حلقه درسی داشت و شماری از تابعین، هم‌چون حسن بصری، درس وی را می‌نوشته‌اند. منابع ششگانه حدیثی اهل سنت احادیثی که جابر در سلسله راویان آن حضور دارد را تا ۵۴۰ حدیث آورده‌اند. پیرامون او و آرای فقهی و احادیث نقل‌شده توسط وی چندین کتاب نگاشته شده است که قدیمی‌ترین آنها «صحیفه جابر» به قلم «سلیمان بن قیس یشکری»، از کهنترین صورت‌های گردآوری حدیث است.
فرزندان و نسل جابر بن عبدالله انصاری
جابر بن عبدالله انصاری در زمان پیامبر ازدواج کرد و پسرانی از خود به یادگار گذاشت. محمد و عبدالرحمان از آن جمله هستند. برخی نیز پسر دیگری به نام عقیل را به او نسبت داده‌اند و عده‌ای هم دو پسر دیگر به نام‌های محمود و عبدالله را برایش برشمرده‌اند. هم‌اکنون، شماری از نسل وی در تونس و آسیای میانه پراکنده شده‌اند. در ایران هم در استان‌های فارس، اصفهان و بعضی مناطق دیگر شماری از نسل او به جا مانده‌اند. در میان علمای شیعه، شیخ مرتضی انصاری دزفولی، فقیه و اصولی معروف در قرن سیزدهم قمری، و شیخ یحیی انصاری شیرازی، حکیم و الهی‌دان معاصر، از نسل جابر بن عبدالله انصاری هستند.
وفات جابر بن عبدالله انصاری
وی احتمالاً در یکی از سال‌های دهه هفتاد هجری قمری در دوران حکومت حَجّاج بن یوسف یا ابان بن عثمان بر شهر مدینه درگذشت. البته تاریخ‌هایی بعد از این، تا بعد از شهادت امام زین العابدین در سال ۹۵ هجری قمری، یا حتی تا بعد از شهادت امام محمد باقر علیه السلام در سال ۱۱۴ هجری قمری را هم برای وفات جابر ذکر کرده‌اند. جنازه وی را در قبرستان بنی‌سلمه یا به قولی نامشهور در قبرستان بقیع به خاک سپردند.
سخنی در پایان
جابر بن عبدالله انصاری از صحابه محبوب نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله بود و چنان‌که گفتیم جابر را نخستین زائر اربعین حسینی دانسته‌اند. باید به این نکته توجه داشت که او با وجود نابیناییش، رنج سفر را بر خود هموار می‌کند و به قصد قبر امام حسین علیه السلام، از مدینه به کربلا می‌رود. شاید نه فقط برای این‌که به زیارت رفته باشد، بلکه با همین حرکت به ظاهر کوچک نشان دهد که نهضت حسینی مورد تأیید صحابه نزدیک پیامبر بوده است و اینگونه در آن فضای خوف و خفقان، جنایت امویان را محکوم کند.
آن حرکت ظاهراً کوچک جابر که امروزه نتایج بزرگ آن را می‌بینیم نشان داد که، هر عملی هرچه‌قدر به ظاهر کوچک باشد، می‌تواند آثار بزرگی بر جا بگذارد؛ پس، از آن غافل نباشیم.
***
نویسنده: علاءالدین طاهری سیمکانی
